Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội đang lấy ý kiến cho Dự thảo Luật Công nghiệp Công nghệ số, một đạo luật được kỳ vọng sẽ thiết lập nền tảng pháp lý cho sự phát triển mạnh mẽ của các mô hình kinh doanh công nghệ mới tại Việt Nam.
Một trong những điểm nhấn quan trọng của dự thảo là quy định về sandbox, cơ chế thử nghiệm có kiểm soát, cho phép doanh nghiệp vận hành sản phẩm, dịch vụ mới trong một không gian pháp lý linh hoạt và tạm thời, trước khi được áp dụng rộng rãi.
Tuy nhiên, theo VCCI, thiết kế hiện tại của cơ chế sandbox trong Dự thảo vẫn tồn tại những điểm chưa hợp lý, dễ dẫn đến vướng mắc khi triển khai thực tế. Trong đó, nổi bật là vấn đề phân định thẩm quyền giữa các cơ quan cấp phép, tiêu chí xét duyệt doanh nghiệp tham gia thử nghiệm và cơ chế điều phối chung.
Theo khoản 4 Điều 36 Dự thảo, thẩm quyền cấp phép thử nghiệm được phân chia theo địa bàn: UBND cấp tỉnh cấp phép trong phạm vi địa phương, còn các bộ chuyên ngành cấp phép trong trường hợp vượt ra ngoài phạm vi một tỉnh.
VCCI cho rằng cách phân chia này chưa thật sự sát với bản chất của sandbox, vốn là công cụ thử nghiệm chính sách (regulatory sandbox), nhằm đánh giá mức độ phù hợp của các quy định pháp luật hiện hành đối với mô hình kinh doanh mới. Do vậy, cơ quan chủ quản chính sách, cụ thể là các bộ ngành trung ương, mới là đối tượng phù hợp để quản lý sandbox và định hình hành lang pháp lý cho tương lai.
Nếu để UBND cấp tỉnh cấp phép, sẽ dễ phát sinh khoảng trống về trách nhiệm pháp lý sau khi kết thúc thử nghiệm: Ai sẽ là đơn vị chính thức ban hành cơ chế pháp lý cho mô hình đã qua thử nghiệm? Đồng thời, sự phân cấp hai tầng như hiện tại còn có thể khiến doanh nghiệp lúng túng trong việc xác định đúng cơ quan tiếp nhận hồ sơ, đặc biệt khi ranh giới giữa các lĩnh vực và địa bàn chưa được phân định rõ ràng.
Vì vậy, VCCI kiến nghị sửa đổi theo hướng thiết lập một cơ chế “một cửa” linh hoạt. Cụ thể, Bộ Khoa học và Công nghệ đóng vai trò cơ quan đầu mối tiếp nhận hồ sơ, phối hợp cùng các bộ ngành và địa phương để xem xét và cấp phép. Doanh nghiệp vẫn có quyền nộp hồ sơ theo thẩm quyền thông thường, nhưng có thêm lựa chọn đi qua đầu mối tập trung, giúp quy trình trở nên mạch lạc và hiệu quả hơn.
Một nội dung khác được VCCI chỉ ra là sự mơ hồ của các tiêu chí để doanh nghiệp được tham gia sandbox, được quy định tại khoản 3 Điều 36 Dự thảo.
Chẳng hạn, tiêu chí “có rủi ro thấp” không phản ánh đúng bản chất của thử nghiệm. Sandbox được thiết kế để cơ quan quản lý có cơ hội quan sát, đánh giá rủi ro trong môi trường được kiểm soát. Nếu đòi hỏi mô hình phải “ít rủi ro” ngay từ đầu, thì khác nào từ chối chính mục tiêu của cơ chế này?
Tương tự, tiêu chí “có tính đổi mới, sáng tạo” cũng có thể dẫn tới tình trạng loại bỏ các mô hình kinh doanh tuy đã tồn tại trên thị trường nhưng chưa có cơ chế pháp lý phù hợp. Trên thực tế, nhiều doanh nghiệp vẫn đang vận hành bằng cách “vá víu” quy định cũ, và rất cần sandbox để có thể hợp thức hóa mô hình. Việc đặt ra ngưỡng “phải có giá trị mới” dễ dẫn đến thiệt thòi cho những doanh nghiệp đã tiên phong nhưng chưa có không gian thử nghiệm chính thức.
Do đó, VCCI đề xuất rà soát lại các tiêu chí xét duyệt, bảo đảm tính cụ thể, định lượng và phù hợp với thực tiễn đổi mới sáng tạo.
Một điểm nghẽn nữa là Dự thảo hiện nay thiết kế sandbox theo từng mô hình, từng doanh nghiệp riêng lẻ, mà chưa có cơ chế điều phối chung. Trong bối cảnh nguồn lực quản lý có hạn, việc lựa chọn doanh nghiệp nào được thử nghiệm trước, doanh nghiệp nào sau dễ phát sinh xung đột lợi ích.
“Sandbox có thể trở thành một lợi thế cạnh tranh. Nếu một doanh nghiệp được cấp phép thử nghiệm trước, họ có thể chiếm lĩnh thị trường trước các đối thủ khác”, VCCI cảnh báo. Không chỉ tạo ra rủi ro về độc quyền, điều này còn dễ gây ra sự thiếu công bằng trong môi trường kinh doanh.
Để giải quyết vấn đề này, VCCI đề nghị kết hợp song song hai cơ chế: Vừa xét duyệt theo từng dự án riêng biệt, vừa có cơ chế xét duyệt theo nhóm mô hình chung. Cơ chế phối hợp này sẽ giúp đảm bảo minh bạch, tối ưu hóa nguồn lực quản lý, đồng thời mở rộng cánh cửa tham gia sandbox cho nhiều doanh nghiệp hơn.